Θα δούμε τις σκέψεις του Δημήτρη Βασιλειάδη πάνω στη διασκευή του Δημήτρη Βαρβαρήγου και της Λευκοθέας Μαρίας Γκολγκάκη στο έργο "Άλκηστις" του Ευριπίδη!
"Άλκηστις"- ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ (Διασκευή: Δημήτρης Βαρβαρήγος, Λευκοθέα Μαρία Γκολγκάκη)-Εκδόσεις 24 γράμματα,Νοέμβριος 2023
γράφει ο Δημήτρης Βασιλειάδης
(κάποιες σκέψεις πάνω στη θεατρική διασκευή των : Δημήτρη Βαρβαρήγου και Λευκοθέας-Μαρίας Γκολγκάκη)
Ό,τι γνωρίζουμε, για το πώς παίζονταν στη σκηνή τα έργα των αρχαίων ποιητών, Τραγικών και Κωμικών, το γνωρίζουμε κυρίως απ΄ τον Αριστοτέλη (Ποιητική), κι από διάφορα άλλα σκόρπια κείμενα, καθώς κι απ΄ τους ίδιους τους ποιητές. Οπότε δεν έχουμε μια ‘’AB OVO’’ σαφή και ξεκάθαρη γνώση για το πώς λειτουργούσε το αρχ. ελληνικό θέατρο, η οποία να μας επιτρέπει να τοποθετιόμαστε με ασφάλεια και να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης στο κατά πόσο μια νεωτερική προσέγγισή τους (εδώ μιλώ για τις διασκευές κυρίως) αλλοιώνει την ουσία τους. Επομένως, δεν θα ήταν ύβρις αν θα λέγαμε πως το αρχαίο ελληνικό θέατρο ως τις μέρες μας, είναι η ιστορία των διασκευών και των σκηνοθετικών παρεμβάσεων πετυχημένων ή όχι -είναι ο χρόνος που θα το κρίνει αυτό- πάνω στα έργα των αρχαίων Τραγικών και Κωμικών μας. Η ιστορία των διασκευών στο αρχαίο ελληνικό θέατρό είναι πολύ πυκνή, αν αναλογιστείς τις διασκευές-μετατροπές από τους Σικελιανό-Πάλμερ, και Ροντήρη έως τους νεότερους σκηνοθέτες και μεταφραστές. Διασκευές που ενίοτε κουβαλούν από πίσω τους πληθώρα αντιδράσεων. Σε κανέναν άλλο τομέα του θεάτρου, παρά στο αρχαίο ελληνικό θέατρο, δεν έχουμε τόσο μεγάλες συγκρούσεις ανάμεσα στους συντηρητικούς λάτρεις του και σ΄ αυτούς που βλέπουν με καλό μάτι τους νεωτερισμούς. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που ενώ αρχικά κάποιες διασκευές ή σκηνοθετικές παρεμβάσεις αντιμετωπίσθηκαν με επιφύλαξη, σκεπτικισμό, και κάποιες φορές αρνητικά -για παράδειγμα οι ‘’΄Ορνιθες’’ του Αριστοφάνη όπως ανέβηκαν το 1959 από τον Κουν και το ‘’Θέατρο Τέχνης’’, ο οποίος με τη σκηνοθετική του παρέμβαση έδεσε την ελληνική παράδοση με το ‘’μοντερνισμό’’ στο αρχαίο θέατρο (δέχθηκε σκληρή κριτική ακόμα κι απ΄ τον Άγγελο Τερζάκη) ή η ‘’Άλκηστις’’ του Γ. Χουβαρδά με το ΚΘΒΕ στην Επίδαυρο το 1984, όπου η διασκευή και η σκηνοθεσία οδήγησαν τη μεγάλη τραγωδό Άννα Συνοδινού σε επιδεικτική αποχώρηση διαμαρτυρίας- στη συνέχεια, κι αφού η ιστορία και ο χρόνος απέδειξαν πως είναι πετυχημένες, αποτέλεσαν τον ‘’τύπο και υπογραμμό’’ πάνω στον οποίον κινήθηκε αυτό που λέμε ‘’αρχαίο θέατρο’’ ως τις μέρες μας, και έγιναν δομικό στοιχείο της παράδοσής του. Όπως καταλαβαίνουμε, αυτό που πριν θεωρούνταν αιρετικό και ύβρις με την πάροδο του χρόνου έγινε παράδοση –κατ’ άλλους συντήρηση- και αποτέλεσε μετρίδι σύγκρισης και κανονικότητας για κάθε μελλοντική αισθητική παρέμβαση πάνω στα έργα των αρχαίων δραματικών. Στη χορεία αυτών των διασκευών μπαίνει και η ‘’Άλκηστις’’ των Δημήτρη Βαρβαρήγου και Μαρίας Γκολγκάκη -αν και στην περίπτωση αυτού του έργου δεν θα χρησιμοποιούσα τον όρο ‘’διασκευή’’, γιατί νομίζω πως είναι πιο δόκιμη στην περίπτωση του η λέξη ‘’μετασκευή’’, αφού στο έργο αυτό έχουμε μιαν ολική μεταμόρφωσή του έργου του Ευριπίδη από κωμικοτραγωδία (πολλά έργα του έχουν στοιχεία κωμωδίας και σάτιρας, π.χ. η ‘’Ελένη’’) σε καθαρή κωμωδία, αριστοφανική κατά τη γνώμη μου. Αλλά ας είναι, ‘’διασκευή’’ λοιπόν. Σ΄ αυτό το έργο είναι δοσμένες οι σκέψεις μου.
Στην τέχνη του θεάτρου, πάντοτε, αισθητικά, δύο είναι τα στοιχεία με τα οποία προσλαμβάνεται ένα γεγονός, η ζωή γενικότερα. Το ‘’τραγικό’’ και το ‘’κωμικό’’. Το τρίτο στοιχείο που απαντάται στη ζωή, η αδιαφορία, δεν την αφορά.
Αφού λοιπόν εδώ έχουμε να κάνουμε με κωμωδία, αυτόματα, συνειρμικά, μπαίνει το ερώτημα : Πόσο τραγικός είναι ο Αριστοφάνης;… Κατά πόσο ένα μεγάλο ζήτημα, π.χ. όπως η ειρήνη, στην ‘’Ειρήνη’’ ή στη ‘’Λυσιστράτη’’ ή στους ‘’Αχαρνής’’ του, μπορεί να ιδωθεί μέσα από κωμική οπτική ; Πόσο οι Αθηναίοι οι διαλυμένοι απ΄ τον Πελοποννησιακό πόλεμο μπόρεσαν να κατανοήσουν την ανάγκη της ειρήνης παρακολουθώντας τις παραπάνω κωμωδίες ; Είχε αποτέλεσμα αυτό το εγχείρημα ; Αν αναλογιστούμε τη διαχρονικότητα αυτού του έργου, ναι. Άλλωστε ο ίδιος ο Αριστοφάνης στους ‘’Αχαρνής’’, στους στίχους 497-501, είναι ξεκάθαρος. Δια στόματος του Δικαιόπολη, στον αποκαλυπτικό του μονόλογο μας λέει : ‘’μη μοι φθονήσητ΄, άνδρες οι θεώμενοι ει πτωχός ων έπειτ΄ εν Αθηναίοις λέγειν μέλλω περί της πόλεως, τρυγωδίαν ποιών. το γαρ δ ί κ α ι ο ν ο ί δ ε και τρυγωδία. Εγώ δε λέξω δ ε ι ν ά μεν, δ ί κ α ι α δε. Με άλλα λόγια : ‘’μη με κακιώνετε όλοι εσείς οι θεατές, καθότι ’μαι φτωχός –κι ούτε πρόκειται ν’ αλλάξω- Αθηναίοι μου που σας μιλώ μες από κωμωδία για την πόλη (για τα στραβά και τ’ ανάποδά της), γιατί κ’ η κωμωδία ξ έ ρ ε ι (και καλά μάλιστα) ν α μ ι λ ά γ ι α τ ο δ ί κ ι ο (!!!). κι εγώ θα σας πω πράματα σ κ λ η ρ ά (ίσως τραγικά ;) μεν, αλλά δ ί κ α ι α.’’ Ναι, ξέρει καλά η κωμωδία να μιλά για το ‘’δίκιο’’, ξέρει όμως να μιλά το ίδιο καλά και για τ΄ ‘’άδικο’’, και ιδιαίτερα για τις τραγικές συνέπειές του. Το ίδιο ‘’δίκαιον’’ αναζητά κι ο Σοφοκλής με την Αντιγόνη του και το ίδιο ‘’άδικο’’ πολεμά. Κι αλήθεια τι πιο άδικο, τι πιο τραγικό να φεύγει απ΄ τη ζωή ένα πλάσμα υπέροχο, μια γυναίκα γεμάτη ομορφιά, η Άλκηστη, που έκανε το ακατόρθωτο για θεούς και ανθρώπους : να δώσει τη ζωή της για τον άνδρα που αγαπά, δικαιώνοντας έτσι μια πιθανή ετυμολογία του ονόματός της η οποία λέει πως: ‘’η Άλκηστη-ις, είναι μια λέξη σύνθετη φτιαγμένη απ΄ την λέξη ‘’αλκή’’ που σημαίνει δύναμη, ανδρεία, γενναιότητα και το ρήμα ‘’ίστημι-ίσταμαι’’. Δηλαδή ‘’στέκομαι με δύναμη’’, ‘’είμαι δυνατή’’, ‘’πατάω γερά στα πόδια μου’’ κλπ. Με λίγα λόγια Άλκηστη-ις = Δυνατή, Ανδρεία, Γενναία’’ . Οπότε, ναι λοιπόν, κατά τη γνώμη μου, μπορεί να ιδωθεί μια τραγική ιστορία, ένας τραγικός μύθος, μέσα από μια κωμική οπτική.
Και πάλι εδώ όμως μπαίνει ένα καίριο ερώτημα. Το ερώτημα είναι : εάν το μεγάλο βαρίδι της ύπαρξης, ο θάνατος, καθώς κι οι μόνες υπάρχουσες αντίρροπες δυνάμεις που τον εξαϋλώνουν, ο έρωτας, η ομορφιά και η χαρά για τη ζωή, μπορούν να αποτελέσουν την κύρια θεματική μιας κωμωδίας, μπορούν να ιδωθούν κωμικά . Κατά τη γνώμη μου μπορούν, φτάνει η διασκευή σε κάθε γράμμα της, σε κάθε λέξη της, σε κάθε πρότασή της, σε κάθε σημείο στίξης της, να μην ξεχνά την τραγικότητα του μύθου. Γιατί ο μύθος, η ιστορία της Άλκηστης, είναι τραγική. Μόνο εάν ο τεχνίτης-ες καταφέρουν να εξισορροπήσουν, την τραγικότητα της ιστορίας, με το κωμικό της διασκευής, μόνον τότε θα έχουμε το προσδοκώμενο αισθητικό αποτέλεσμα. Αυτό στα μάτια μου, κατορθώνεται στο έργο αυτό.
Διαβάζοντας το έργο κατάλαβα πως πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για μια τελείως νέα εκδοχή της γνωστής κωμικοτραγωδίας του Ευριπίδη. Ενώ αυτό το έργο έχει δομή αρχαίας τραγωδίας, δεν είναι τραγωδία. Και ενώ δεν έχει δομή αρχαίας κωμωδίας, εν τούτοις είναι κωμωδία. Τολμηρή, ευφάνταστη, με όμορφο ποιητικό ρυθμό και με διάλογους σπιρτόζικους. Η μεγάλη έκπληξη για μένα είναι ο χορός. Το στήσιμό του είναι ευρηματικό με εκφραστική ποικιλία, γεγονός που κάνει την ‘’επικράτειά’’ του να φαντάζει μεγαλύτερη -και καλώς έγινε έτσι- απ΄ ότι σ΄ ένα Ευριπίδειο έργο. Οι συγγραφείς ξαναπιάνουν το μύθο της Άλκηστης απ΄ την αρχή (όπως αυτός αποδίδεται απ΄ τον Ευριπίδη) και τον αισθητικοποιούν πολύ πετυχημένα, συγχρονίζοντας τα μηνύματά του με τους καιρούς μας. Ξέρετε, υπάρχει κάτι κοινό ανάμεσα στον ποιητή και το λάτρη της ποίησης. Αυτό είναι ο μύθος του ποιήματος. Ο μύθος όπως τον έχει προσλάβει και αποδίδει μέσα από το ίδιο το ποίημά του ο ποιητής, και ο ίδιος ο μύθος όπως τον έχει προσλάβει-βιώσει ο λάτρης της ποίησης. Εάν ο ποιητής, μέσα απ΄ τα χρώματα, τ΄ αρώματα, τις μουσικές που αναδύει η ποίησή του, εάν επαναλαμβάνω, όλ΄ αυτά καταφέρουν να δημιουργήσουν αισθήματα στον κόσμο, εάν καταφέρουν να τον συνεπάρουν, εάν δηλαδή υπάρξει ενοποίηση του μύθου ποιητή και λάτρη της ποίησης, τότε το ποίημα πέτυχε. Τα λέω αυτά γιατί στο έργο αυτό έχουμε να κάνουμε με ποίηση. Γιατί ποίηση ήταν τα έργα των μεγάλων μας αρχαίων.
Κάθε έργο τέχνης πρέπει να το βλέπουμε ολιστικά και ελεύθερα. Κάθε έργο τέχνης είναι παιδί της εποχής που το γεννά, κουβαλά στη ράχη του τα χαρακτηριστικά της. Στην ομώνυμή του τραγωδία ‘’Άλκηστις’’ ο Ευριπίδης, φανερώνει κατά τη γνώμη μου στους θεατές, έναν κόσμο ανασφαλή του οποίου οι δομές αποσυντίθενται (ο Πελοποννησιακός πόλεμος τραυμάτισε σκληρά την Αθηναϊκή δημοκρατία, φανέρωσε τις αδυναμίες της, η πόλις-κράτος όπως την γνωρίσαμε στη μεγάλη ακμή της, τους περσικούς πολέμους, μυρίζει την αποσύνθεσή της, οι θεοί νιώθουν την αρχή της κατάρρευσής τους που την προοιωνίζει ο σωκρατικός αρχικά και ο πλατωνικός και ο αριστοτελικός αργότερα στοχασμός), που δεν μπορεί να παρακολουθήσει τον άνθρωπο, που οι δομές του πια είναι ετοιμόρροπες. Σε μιαν ανδροκρατούμενη εποχή κάνει κεντρικό του ήρωα μια γυναίκα, την Άλκηστη, που όπως είπαμε πριν, καταφέρνει το ακατόρθωτο για θεούς και ανθρώπους : θυσιάζει την ζωή της για να σώσει τον άντρα της, σε μιαν ανάσταση-ανάταση του όλου ανθρώπου. Το καταφέρνει αυτό (ο Ευριπίδης) ακόμη, υποβιβάζοντας τον άνδρα στο πρόσωπο του Άδμητου, σ΄ ένα καλοκάγαθο άβουλο πλάσμα που δεν έκανε το αυτονόητο για έναν άνδρα : να μπει αυτός μπροστά για τη γυναίκα που αγαπά, παρά ζητιάνευε την ζωή τρίτων (μνημειώδης είναι ο καυγάς του με τον πατέρα του Φέρη) για να τη σώσει, ακυρώνοντας μ΄ αυτόν τον τρόπο μια πιθανή ετυμολογία της λέξης άνδρας που λέει : ‘’Άνδρας, λέξη που προέρχεται από την έκφραση ‘’άνω ρέω’’, πάω δηλ. κόντρα στο ρέμα’’. Αυτή είναι, κατά τη γνώμη μου, η πεμπτουσία της τραγωδίας του Ευριπίδη : μια γυναίκα γενναία κόντρα σ΄ όλους, θεούς (η αποδόμηση της παντοδυναμίας των θεών τονίζεται ιδιαίτερα στο επιλογικό χορικό της ομώνυμης τραγωδίας, κι όχι μόνο σ΄ αυτήν αλλά και σε άλλες) κι ανθρώπους. Εάν ο Σοφοκλής μέσα απ΄ την ‘’Αντιγόνη’’ του αναδεικνύει την γυναίκα, στην ολότητά της, ως κοινωνικό-ιστορικό υποκείμενο, ο Ευριπίδης, ο κατά πολλούς -λανθασμένα για μένα- ‘’μισογύνης’’, την αποθεώνει τέμνοντας, ψυχογραφώντας και αναλύοντάς την σ΄ όλες τις εκφάνσεις της, αναδεικνύοντάς την είτε ως μαινόμενη, ικανή για το μέγιστο κακό (‘’Βάκχες’’, ‘’Μήδεια’’), είτε ως ξεπεσμένο ερωτικό σύμβολο, ‘’ένα αδειανό πουκάμισο’’ (‘’Ελένη’’), είτε στην περίπτωσή μας (‘’Άλκηστις’’) σαν ένα ιστορικό υποκείμενο που ανατρέπει-επανακκινεί τους ρυθμούς της ζωής, επαληθεύοντας το ‘’εκ γυναικός τα κρείττω’’. Πάντως, αναδεικνύοντας τη γυναίκα, σαν μία ισότιμη, ισοβαρή με τον άνδρα ιστορική παρουσία. Αυτό το ιδιαίτερο-μοναδικό χαρακτηριστικό του Ευριπίδη, οι συγγραφείς του έργου το επισημαίνουν στον υπέροχο μονόλογο της Άλκηστης, για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω. Για να αναδείξει ακόμη περισσότερο την ηρωίδα του ο μεγάλος τραγωδός, εμφανίζει το μεγάλο ήρωα των Ελλήνων, τον Ηρακλή, σαν μια κωμική περσόνα ξεπεσμένη και περιφερόμενη, που φέρνει την Άλκηστη στη ζωή απ΄ τους νεκρούς, υποβιβάζοντας μ΄ αυτόν τον τρόπο το γεγονός της ‘’εκ νεκρών ανάστασής’’ της, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την ίδια τη στάση της ηρωίδας του, ως το κορυφαίο μήνυμα του έργου του, που είναι ανώτερη κι απ΄ την ίδια την ζωή της. Γιατί υπάρχουν στην ζωή αξίες και μεγέθη ανώτερά της, για την ακρίβεια την ορίζουν ξανά σε ‘’όντως ζωή’’. Την ίδια ακριβώς θεώρηση της ζωής στο ευριπίδειο έργο, οι συγγραφείς αναδεικνύουν στο έργο τους, κωμικά δοσμένης όμως, στα δύο πιο αγαπημένα για μένα μέρη του έργου τους. Τους δύο μονολόγους, της Άλκηστης και του Άδμητου.
Εδώ όμως, εγώ, θέλω να σταθώ στο μονόλογο της Άλκηστης στην τέταρτη σκηνή, όπου εξισορροπείται ιδανικά το τραγικό με το κωμικό στοιχείο. Η εξισορρόπηση που πριν ανέφερα κατορθώνεται σ΄ αυτόν. Ο μονόλογος της Άλκηστης είναι ένα υπέροχο πεζό-ποίημα. Θα μπορούσε με την κατάλληλη επεξεργασία να σταθεί σαν τέτοιο από μόνο του. Το κωμικό στοιχείο ισορροπεί προσεκτικά με το τραγικό, και είναι δομημένο με έντονα αριστοφανικά στοιχεία στο δέσιμο και στην πλοκή (π.χ. οι αναφορές στον Ευριπίδη, η με ελευθεριότητα, τολμηρή αλλά προσεγμένη αθυροστομία, η επιθετικότητα στο λόγο που θυμίζει τον αριστοφανικό Δικαιόπολη, οι έντονες κωμικές κινήσεις της ηρωίδας, κ.α.). Το τραγικό στοιχείο από την άλλη, χτισμένο κατά τη γνώμη μου υπέροχα με λυρικά υλικά, καθώς και με ρομαντικές, και σε σημεία με κωμικές πινελιές, έτσι ενταγμένο στην συνολική έκφραση του κειμένου, μου θυμίζει έντονα τις σκέψεις του Στρατή Πασχάλη, πάνω στο έργο του μεγάλου ‘’καταραμένου’’ Λωτρεαμόν, τον ‘’Μαλντορόρ’’ (εκδ. Νεφέλη), καθώς και όλα τα κύρια χαρακτηριστικά του, όπως αποτυπώθηκαν στο επίμετρό του στο συγκεκριμένο βιβλίο : ‘’ποίηση φτιαγμένη με αντιποίηση, σαρκαστική ρητορική που φλερτάρει με την πεζογραφία,.. αυτοσαρκασμός,… καγχασμός που διαρκώς απομυθοποιεί,… διαρκής ειρωνικός τόνος που αφήνει το καθετί μετέωρο,… εξωφρενική αφηγηματική χρήση της λεπτομέρειας,…’’. Όλες αυτές οι λεπτομέρειες φανερώνουν πως πίσω απ΄ αυτό το κείμενο έχει γίνει επίπονη και καλή δουλειά.
Στον μονόλογο της Άλκηστης δεν μιλά η ηρωίδα. Μιλά η γυναίκα, μιλούν όλες οι γυναίκες. Μ΄ αυτόν τον τρόπο η ηρωίδα του μονόλογου αυτονομείται από το γνωστό μύθο, καθότι εμφανίζεται σαν ένα νέο υποκείμενό του. Στο έργο η Άλκηστη δεν είναι η πανέμορφη πριγκιποπούλα, όπως την ξέρουμε από το μύθο και απ΄ την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, που περίτεχνα την εξιδανικεύει ως το άλλο άκρο ενός κόσμου θεών, ηρώων και ανθρώπων, παλιού και άσχημου που καταρρέει . Οι συγγραφείς την εμφανίζουν σαν ένα παράταιρο πλάσμα (η εμφάνισή της οι κινήσεις της κ.α.), άλλου κόσμου. Αυτό το πλάσμα λοιπόν στο μονόλογό του λέει μεγάλες αλήθειες για την γυναίκα. Ο μονόλογος, όπως έχω πει, είναι από μόνος του ένα πετυχημένο, υπέροχο ποίημα-πεζό. Όταν κάνεις ποίηση και είσαι αληθινός αυτό μεταφέρεται στον αναγνώστη σου. Όταν διάβασα λοιπόν το μονόλογο ένιωθα ότι ακούω τη φωνή αυτού του παράταιρου πλάσματος, ‘’…η ποίηση που δεν προσκαλεί τη φωνή είναι κακή ποίηση’’ λέει ο Σεφέρης. Και ο μονόλογος αυτός, η ποίησή του, σύμφωνα με τα μέτρα του μεγάλου νομπελίστα είναι ‘’καλή ποίηση’’. Δεν γίνεται να σου φωνάζει αυτό το πλάσμα, ‘’Είμαι αυτή που είμαι. Ποιος όρισε το πώς πρέπει να στέκομαι μπροστά στην κοινωνία;’’ και συ να μην ακούς τη φωνή του, να μην ακούς τον ποιητή !...
Όπως καταλαβαίνετε απ΄ τα παραπάνω, ο μονόλογος της Άλκηστης δεν είναι μονόλογος. Είναι ‘’μονόλογος-διάλογος’’ με ένα κοινό που δεν αποτελείται μόνον απ΄ τους θεατές μιας παράστασης κοινής, παρά μιας άλλης, υπερβατικής, που το κοινό της είναι όλες οι γενιές των γυναικών, των ανθρώπων, καθώς κι εσείς κι ‘’εγώ, ένας άνθρωπος, άνδρας γυναίκα το ίδιο, άνθρωπος.’’ Εδώ λοιπόν, σ΄ αυτόν τον υπέροχο ‘’μονόλογο-διάλογο’’ που το κωμικό με το τραγικό συγκατοικούνε, βρήκε φωλιά το ‘’δ ί κ α ι ο ν’’ του Αριστοφάνη.
Το έργο αυτό προσπάθησα να το ‘’δω’’ σαν λογοτέχνημα, και σαν τέτοιο διατυπώνω τις σκέψεις μου, αυτό μπορώ να κάνω. Είναι όμως και θεατρικό, πρωτίστως, έργο, και σαν τέτοιο για να υπάρξει ολοκληρωμένη εικόνα θα πρέπει να το δούμε μαζί με τα άλλα δύο τρίτα του συνόλου. Τον θίασο (ηθοποιοί, σκηνοθέτες, και όλοι εν πάση περιπτώσει οι συντελεστές) και το κοινό, δεμένα όλα μαζί στο χώρο, το θέατρο δηλαδή.
