Σήμερα έχω τη χαρά να φιλοξενώ στη στήλη των συνεντεύξεων τη συγγραφέα Αθηνά Παπανικολάου. Το 2021 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ενύπνιο η συλλογή διηγημάτων της "Γλυφό νερό", κερδίζοντας τις καλύτερες εντυπώσεις. Γνωρίζοντάς τη κι από κοντά μπορώ να μιλήσω για έναν πολύ ταλαντούχο και ιδιαίτερα σεμνό άνθρωπο. Η συζήτηση μαζί της εποικοδομητική και άκρως ενδιαφέρουσα. Ας την ακούσουμε να μας μιλάει!
Συνέντευξη: Αγγελική Καραπάνου
- Αθηνά μου, χαίρομαι που δέχτηκες την πρόσκλησή μου για συνέντευξη. Για αρχή θα ήθελα να μου πεις πότε άρχισες να εκφράζεσαι μέσω της συγγραφής.
Αγγελική, ευχαριστώ πολύ για την τιμή της πρόσκλησης στην εξαιρετική ηλεκτρονική σελίδα σου που υπηρετεί με αφοσίωση και επιμέλεια τη λογοτεχνία μας. Η χαρά είναι και δική μου. Η περιπέτεια της γραφής άρχισε από τα μαθητικά χρόνια, συνέχισε την πορεία της στα φοιτητικά και γεμίζει με σελίδες τα συρτάρια μου μέχρι τώρα.
- Θυμάσαι το πρώτο σου λογοτεχνικό κείμενο και το θέμα του;
Η πρώτη απόπειρα ήταν ένα ποίημα που έγραψα στην αρχή της Μεταπολίτευσης, το 1974, όντας μαθήτρια Γυμνασίου, αφιερωμένο στην εξέγερση και στους νεκρούς του Πολυτεχνείου. Το πρώτο διήγημα γράφτηκε την ίδια εποχή και είχε ως θέμα του μια προφορική παράδοση του τόπου μου, σχετική με τους αγώνα της ανεξαρτησίας από την Οθωμανική εξουσία.
- Έχεις διαβάσει πολλά πράγματα. Ποιοι όμως λογοτέχνες αισθάνεσαι πως σ’ έχουν σημαδέψει;
Θα εστιάσω στα πρώτα αναγνώσματα γιατί ήταν καθοριστικά και έχουν αφήσει βαθύ αποτύπωμα. Τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα του Σ. Μυριβήλη όπως και του Αλ. Παπαδιαμάντη, η ποίηση του Γ.Ρίτσου, του Γ.Σεφέρη και του Ναζίμ Χικμέτ.
- Τι ξεχωριστό βρήκες σε καθέναν απ’ αυτούς;
Η μοναδική περιγραφή του φυσικού και κοινωνικού τοπίου και η στενή σχέση αυτών με τον βίο και τον χαρακτήρα των ανθρώπων ήταν τα χαρακτηριστικά που με συγκίνησαν στον Μυριβήλη και στον Παπαδιαμάντη. Στον Ρίτσο και στον Σεφέρη θαύμασα τον τρόπο που αφομοίωσαν τα σύγχρονά τους λογοτεχνικά ρεύματα, τον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό, τη δυναμική έκφραση του προσωπικού βιώματος και των υπαρξιακών ερωτημάτων σε συνομιλία με τα δραματικά ιστορικά γεγονότα της εποχής τους. Στον Ναζίμ Χικμέτ, που ήταν ο πρώτος μεταφρασμένος ποιητής που διάβασα, με συγκίνησε το αγωνιστικό του φρόνημα που έμεινε αμείωτο παρά τις κακουχίες και τις διώξεις που υπέστη για τις ιδέες του, ο βαθύς ουμανισμός που έτρεφε και η αισιοδοξία του για το μέλλον της ανθρωπότητας και τέλος η τρυφερότητα στο πρόσωπο του έρωτά του. Από κείνα τα πρώτα αναγνώσματα κύλησε βέβαια ο χρόνος και προστέθηκαν στην πορεία του επιδραστικά πολλές σπουδαίες λογοτεχνικές φωνές, ελληνικές και ξένες.
- Εκτός από τις αναγνώσεις τι αισθάνεσαι πως εξελίσσει έναν συγγραφέα στον διάβα του χρόνου; Τι συμβαίνει στη δική σου περίπτωση;
Σίγουρα χωρίς αναγνώσεις δεν υπάρχει γραφή. Παρθενογένεση δεν υφίσταται στη λογοτεχνία. Στα δικά της χωράφια έρχεται να προστεθεί ο σπόρος των προστιθέμενων βιωμάτων, τα ιζήματα που επικάθονται στο βάθος καθώς ο συγγραφέας έρχεται αντιμέτωπος με τα κύματα της δικής του εποχής, η επαφή με διάφορες μορφές τέχνης, η προσωπική διαχείριση της μνήμης που ολοένα γεμίζει το σεντούκι της. Οι ριζικές δομικές αλλαγές στην κοινωνία επηρεάζουν επίσης την εξέλιξη κάθε συγγραφέα, αρκεί βέβαια να διατηρεί επαφή με αυτήν. Οι προσωπικές μετατοπίσεις μπορεί να είναι ήπιες, μπορεί όμως και τεκτονικές. Ο χρόνος και πάλι θα δικαιώσει ή όχι κάθε επιλογή και έκφραση. Για τη δική μου περίπτωση δύσκολο να μιλήσω βέβαια αφού εκφράστηκε με ένα εκδοτικό εγχείρημα, ωστόσο βλέποντας ξανά τις γραφές μου αναγνωρίζω όλα όσα προανέφερα ως αιτίες εξέλιξης.
- Είσαι φιλόλογος, που ολοκλήρωσε τη θητεία της την τελευταία διετία. Τι παρουσία είχε η λογοτεχνία στη διδασκαλία σου;
Η λογοτεχνία, εκτός φυσικά από το αποκλειστικά δικό της εβδομαδιαίο δίωρο στο Λύκειο, ήταν ευτυχώς διαρκώς παρούσα και αρωγός με ποικίλους τρόπους σε κάθε διδακτικό αντικείμενο που μου ανέθεταν. Ήταν ο αναπνευστήρας που έφερνε το πολύτιμο οξυγόνο στην πιεστική σχολική πραγματικότητα. Πριν ακόμα να εφαρμοστεί στο ελληνικό σχολείο η διακειμενική προσέγγιση των μαθημάτων αλλά και η συνδιδασκαλία και συνεξέτασή της με τη Νεοελληνική Γλώσσα, είχα εφαρμόσει τη «συμμετοχή» της στο μάθημα της Ιστορίας, της Φιλοσοφίας και των Αρχ. Ελληνικών. Επιλεγμένα αποσπάσματα πεζών ή ποιήματα δίνονταν ως παράλληλα κείμενα για προβληματισμό και συζήτηση εντός της αίθουσας, με αφορμή ιστορικά γεγονότα ή φιλοσοφικές θεωρίες της διδακτέας ύλης. Όταν ο εκπαιδευτικός άνεμος το επέτρεπε και τα εμπόδια της γραφειοκρατίας παρακάμπτονταν, προσκαλούσα λογοτέχνες στις τάξεις μου. Βέβαια, πρώτα είχαμε διαβάσει έργα τους με τους μαθητές . Ο διάλογος που προέκυπτε μαζί τους ήταν το καλύτερο, το πιο πλούσιο μάθημα. Ενδεικτικά αναφέρω την τιμητική παρουσία των αείμνηστων Αντώνη Σουρούνη και Μάρκου Μέσκου. Επίσης της Μαρίας Κέντρου- Αγαθοπούλου, της Αρχοντούλας Διαβάτη, του Κώστα Κουτρουμπάκη και του Θεόδωρου Φέστα. Σπουδαία εμπειρία, πνοή ζωής η λογοτεχνία τόσο για τη δασκάλα όσο και για τους μαθητές. Αξίζει να αναφέρω πως η Ημέρα της Ποίησης στο 17ο Λύκειο Θεσσαλονίκης, όπου δίδασκα μέχρι το 2020, χρονιά της αφυπηρέτησής μου, γιορταζόταν σε συνεργασία με τις συναδέλφους φιλολόγους με ευφάνταστες εκδηλώσεις. Κάθε χρόνο εξορμούσαμε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και μοιράζαμε στίχους ποιητών στους έκπληκτους συμπολίτες μας. Ωστόσο έφυγα από την εκπαίδευση με την πικρία πως, παρά τις αλλεπάλληλες μεταρρυθμίσεις, ποτέ δεν κατορθώσαμε να προσεγγίσουμε ολοκληρωμένο ένα λογοτεχνικό έργο.
- Οι μαθητές σου και η συνδιαλλαγή μαζί τους αποτέλεσαν για σένα έμπνευση;
Χωρίς δισταγμό η απάντηση είναι καταφατική. Ο κόσμος της τάξης, η ατμόσφαιρά της, τα πρόσωπα κυριολεκτικά, η σχέση αλληλεπίδρασης με τα παιδιά, οι προσωπικές τους ιστορίες, οι εξομολογήσεις τους, οι καλές και οι κακές στιγμές μας, ευτυχώς υπερτερούσαν οι καλές, τα όνειρά τους, οι δυσκολίες τους, οι εκδρομές μας, οι ατάκες τους, ο ιδιαίτερος γλωσσικός κώδικας των νέων που ανανέωνε και τον δικό μου, όλα αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και καταγράφηκαν στα διηγήματά μου. Το «γλυφό νερό» που έδωσε και τον τίτλο στην πρώτη μου συλλογή είναι μια ιστορία από τα χρόνια του σχολείου. Βέβαια στη συλλογή μια άλλη πηγή έμπνευσης αποτελούν οι προφορικές αφηγήσεις για γεγονότα και πρόσωπα της μικρής και μεγάλης ιστορίας του γενέθλιου τόπου μου αλλά και σύγχρονά μας γεγονότα.
- Τι χαρίζει η συγγραφή στη ζωή σου; Υπάρχει κάτι που «κλέβει»;
Θα φανεί κοινότυπη η απάντησή μου αλλά περιέχει την αλήθεια. Η συγγραφή είναι μια βαθύτερη ανάγκη να εκφραστούν όσα δεν ειπώθηκαν. Είναι η κοίτη που χαράζουν οι λέξεις ώστε να βρει διέξοδο το μέσα ποτάμι που κυλάει ορμητικό και ψάχνει έξοδο. Είναι επομένως «διέξοδος» και ως τέτοια δε νιώθω πως «κλέβει» κάτι από τη ζωή μου. Αντίθετα, ο χρόνος που της αφιερώνεται είναι δημιουργικός και παρόλο που απαιτεί «γδάρσιμο» ψυχής, στο τέλος χαρίζει γαλήνη.
- Τι θα ήθελες να παίρνουν οι αναγνώστες από τα κείμενά σου;
Πρώτα -πρώτα, επειδή είμαι συστηματική αναγνώστρια, επιθυμώ να παίρνουν αναγνωστική απόλαυση. Να κερδίζουν την προσοχή τους οι λέξεις μου. Σε δεύτερο επίπεδο, ίσως και ταυτόχρονα με το πρώτο, με οδηγό αυτές να ιχνηλατούν τις εικόνες που με συγκινούν και να μετέχουν στα συναισθήματα που εκλύουν. Αν γεννούν και σκέψεις για την ανθρωπογεωγραφία τους, θα είναι ευχής έργον.
- Το 2021 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ενύπνιο η συλλογή διηγημάτων σου «Γλυφό νερό». Γιατί διάλεξες αυτό τον τίτλο;
Επέλεξα αυτόν τον τίτλο από το ποίημα του Σεφέρη όχι μόνο γιατί τιτλοφορεί μία από τις αγαπημένες ιστορίες του βιβλίου αλλά και γιατί εκφράζει, πιστεύω, το νήμα που δένει τις περισσότερες από αυτές, έστω κι αν φαίνονται στην πρώτη ανάγνωση αταίριαστες χρονικά ή θεματικά μεταξύ τους. Κι αυτό είναι η επίγνωση πως δεν είναι αυτονόητη η «καθαρή πηγή» ώστε να ανακουφιστεί η δίψα μας για οτιδήποτε στη ζωή. Αξίζει όμως να την αναζητήσουμε.
- Πότε γράφτηκε αυτή η σοδειά διηγημάτων;
Ωραία λέξη η σοδειά και αποδίδει εύστοχα την πορεία των κειμένων. Τα πιο πολλά από αυτά γράφτηκαν και αποθηκεύτηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Δύο φυλάσσονταν από παλαιότερα, άλλα πάλι είχαν ήδη δημοσιευτεί σε ηλεκτρονικές λογοτεχνικές σελίδες, ενώ αυτό που αφιερώνεται στη Μάγδα Φύσσα είναι το πιο πρόσφατο.
- Μίλησέ μας για το πρώτο έργο σου.
Είχαμε ήδη διανύσει έναν χρόνο πανδημίας όταν πήρα την απόφαση να προχωρήσω στην έκδοση. Η πρωτόγνωρη κατάσταση που όλοι βιώναμε μας έφερε αντιμέτωπους με κρίσιμα ερωτήματα για την ανθρώπινη κατάσταση, την κοινωνία, το περιβάλλον, την πολιτική διαχείριση της υγείας, της οικονομίας και γενικά της ζωής μας, το μέλλον του πλανήτη μας. Η σιωπή της καραντίνας έφερε στην επιφάνεια απαιτητικές εσωτερικές φωνές που είχαμε παραμελήσει ή αρνούμασταν να τις ακούσουμε. Ενέδωσα σ’ αυτές αλλά και στις προτροπές συγγενών, φίλων και συναδέλφων να δημοσιεύσω τα κείμενα που έγραφα και κατά καιρούς δημοσίευα είτε στον προσωπικό μου λογαριασμό στο facebook είτε σε λογοτεχνικούς ιστότοπους. Οφείλω ευχαριστίες σε όλους για την ενθάρρυνση αλλά και στον εκδότη μου Στάθη Ιντζέ για την εμπιστοσύνη που έδειξε στις γραφές μου ώστε να προχωρήσει στην έκδοσή τους. Το «γλυφό νερό» αγκαλιάστηκε από το κοινό και έκανε μέσα σε λίγους μήνες δεύτερη έκδοση. Όταν όμως πήρα την πρώτη έκδοση στα χέρια μου, τον Απρίλη του 2021, ένιωσα σαν να είχα βιώσει άλλον έναν τοκετό. Η χαρά ήταν μεγάλη και ένα νέο ταξίδι είχε ξεκινήσει. Ο δρόμος του χαρτογραφείται συνεχώς.
- Θα μας παρουσιάσεις ένα απόσπασμα από κάποιο διήγημα;
Από το διήγημα «Ραγίσματα» επιλέγω το παρακάτω απόσπασμα:
— Το ξέρεις, μου είπε, πως στο βορρά ακόμα πουλάνε τα κορίτσια;
Φαίνεται πως άνοιξα τα μάτια άγρια, γιατί βιάστηκε να συμπληρώσει.
— Για δύο χιλιάδες ευρώ πουλάνε νύφες και έξω απ’ τα σύνορα. Έρχονται Σέρβοι και Κοσοβάροι και τις παίρνουν. Δεν ξέρω, μονολόγησε τινάζοντας βίαια το κέντημα από το τραπεζάκι, δεν έχουν γυναίκες αυτοί; Πού πήγαν οι δικές τους; Ή έμαθαν πως οι δικές μας δουλεύουνε σκληρά και δεν μιλάνε;
Σηκώθηκαν οι γυναίκες από το σαλόνι μου, είδα συρματοπλέγματα μπροστά μου, χωράφια αθέριστα, δάση πυκνά, ποτάμια βουερά, γαμήλιες πομπές σε μονοπάτια δύσβατα, μουλάρια κι άλογα στολισμένα, γιρλάντες τα λουλούδια, νύφες μικρές με μάτια κόκκινα. Άκουσα κρωξίματα πουλιών, τραγούδια που γίνονταν λυγμοί, σκοποί βγαλμένοι από πηγαδίσια βάθη.
— Κι ο πατέρας, μου λέει, ξέρεις τι ευχή και τι κατάρα δίνει; Πάρτε την, κάντε την ό,τι θέλετε, είναι δική σας τώρα, ούτε σκοτωμένη μη μου τη φέρετε.
Τραγούδια νυφιάτικα, υμέναιοι θλιμμένοι πλημμύρισαν τ’ αυτιά μου, περιστερούλες και πέρδικες να χαιρετούν σβησμένες τα πετροκάλυβά τους, να περπατούν σκυφτά, να κόβουν θάμνους, να γρατζουνίζουν γόνατα, πόδια, στήθη, ξέφωτο πουθενά.
- Για το «Γλυφό νερό» γράφτηκαν πολύ θετικές κριτικές από σημαντικούς ανθρώπους των γραμμάτων. Μπορείς να μοιραστείς μαζί μας κάποια σχόλια που δεν ξεχνάς;
Ευτύχησα αλήθεια να διαβάσω θετικά και εμψυχωτικά σχόλια από καταξιωμένους λογοτέχνες, πεζογράφους και ποιητές/τριες. Φοβάμαι πως θα διαπράξω αδικία αν επιλέξω κάποια από αυτά. Θερμά ευχαριστώ όλους κι όλες που διέθεσαν πολύτιμο χρόνο για να διαβάσουν και να δημοσιοποιήσουν την κριτική τους ανάγνωση στο «γλυφό νερό». Οι κριτικές, αν επιθυμεί κάποιος/α να τις διαβάσει, βρίσκονται στη biblionet. Για να είμαι ειλικρινής, πολύ με συγκίνησαν τα σχόλια των μαθητών μου και του αγαπημένου μου δάσκαλου στο Δημοτικό. Όλα βεβαίως τα κρατώ όπως φυλάμε ένα οικογενειακό κειμήλιο.
- Σ’ ενδιαφέρει περισσότερο η κριτική αποτίμηση των ειδικών σε θέματα λογοτεχνίας ή του κοινού;
Με ενδιαφέρουν εξίσου και οι δύο κατηγορίες. Η κριτική αποτίμηση ειδικών και κοινού μεταφέρει το κλίμα υποδοχής του βιβλίου, επισημαίνει αρετές και λάθη, φωτίζει αθέατες πλευρές, στέλνει μηνύματα. Καλοδεχούμενα όλα.
- Σε τι δημιουργική φάση σε βρίσκω τώρα; Έχεις κάποιο νέο έργο στα σκαριά;
Γράφω νέα κείμενα και ξαναδουλεύω παλιά. Ελπίζω σύντομα να βγουν από το «συρτάρι» και να δουν το φως.
- Για το τέλος επιθυμώ ν’ ακούσω τις ευχές σου για τον χρόνο που μόλις ανέτειλε.
Εύχομαι να διαβούμε το 2023 με ωριμότητα σκέψης, με ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη στον οποιονδήποτε «Άλλον», με έμπρακτη στήριξη των αναγκεμένων συνανθρώπων μας, με εύψυχες δημιουργίες, με ειρήνη και λιγότερες εστίες πολέμου στον πλανήτη, με περισσότερη ορατή ομορφιά. Ολόψυχες προσωπικές ευχές σε σένα Αγγελική για υγεία και ευόδωση των στόχων σου. Καλή συνέχεια στην εξαίρετη σελίδα σου και πάντα θαλερή η Μούσα της έμπνευσης!
Σ’ ευχαριστώ πολύ γι’ αυτή την κατάθεση ψυχής. Σου εύχομαι τα καλύτερα!
Θέλω με τη σειρά μου να σε ευχαριστήσω για την φιλοξενία κειμένων μου στο «Έννεπε Μούσα» και για την τιμή αυτής της συνομιλίας.
Βρείτε τη συλλογή διηγημάτων "Γλυφό νερό" της Αθηνάς Παπανικολάου στον παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.enipnio.gr
